Zonnebrandschade en bastscheuren groeiend probleem

ARTIKEL MARKT & ACTUEEL

Karlijn Raats, dinsdag 27 mei 2025

532 sec

Tijd voor meer onderzoek en input uit de praktijk

Zonnebrand en bastscheuren komen veel voor bij bomen en zijn een groeiend probleem. Uit een online enquête die we als vakblad onlangs hielden (met opvallend veel respons), bleek dat veel groene professionals het problemen herkennen. Om de resultaten te duiden, vroegen we enkele boomexperts om hun licht erover te laten schijnen. Een van hen is de Rotterdammer Ronald Loch. Hij stelt het probleem scherp: 'De boom gaat niet direct dood door bastscheuren of zonnebrandschade, maar het is wel een invalspoort voor schimmels.'

Mosterd na de maaltijd

Bekend, maar onderschat

Nagenoeg alle respondenten (meer dan 85%) kennen zonnebrand en bastscheuren bij bomen; het is dus een algemeen bekend fenomeen in het vakgebied, dat het vaakst gezien in stedelijk gebied. Een aanzienlijk deel van de respondenten (39%) vindt dat het probleem in de boomverzorgingssector onderschat wordt door bedrijven, gemeenten en kwekerijen en dat beleidsmakers zich onvoldoende realiseren hoe complex de problemen zijn.

Sterke zonnestraling

Gevallen van zonnebrand en bastscheuren doen zich volgens de respondenten in alle seizoenen voor: in de winter (9%), de zomer (53%), de herfst (26%) en de lente (14%). Dit gebeurt wanneer de boom wordt blootgesteld aan sterke zonnestraling, die schade aan de bast veroorzaakt - in de winter vooral na koude nachten, met vorstscheuren als gevolg. Bomen staan vooral bloot aan zonlicht als solitair in de stad, na het weghalen van buurbomen of doordat ze niet op de juiste manier worden beschermd.

Vatbaarste bomen

Esdoorns (24%), oudere beuken (33%) en lindes (22%) blijken volgens de geënquêteerde boombeheerders het gevoeligst te zijn, maar ook andere soorten worden genoemd (20%), waaronder kastanje, populier, Cercis en zelfs plataan, haagbeuk en Prunus. Dit wijst erop dat zowel inheemse als niet-inheemse soorten gevoelig kunnen zijn, vooral als ze op een ongunstige locatie worden aangeplant. Met name jonge aanplant met een dunne bast is kwetsbaar als die in de volle zon staat tijdens lange hitteperiodes, soms met extra schade door zonlichtweerkaatsing, waardoor de temperatuur op de stam wordt verhoogd.

Gevoelige boomsoorten

Wateropname

Naast teveel zonlicht (85%) geeft 46% van de respondenten ook andere oorzaken aan. Zoals de sterke opname van water na droogte, wat kan leiden tot het knappen van vaten en het scheuren van de bast. Ook de overgang van kwekerij naar volle grond wordt door de respondenten genoemd als belangrijke en voor de hand liggende risicofactor. Dit heeft te maken met een haperend wortelgestel en dus weinig wortels. Bomen worden vanuit de kwekerij aangeleverd met een te klein wortelgestel in verhouding tot stam en kroon, waardoor ze kwetsbaar zijn voor zonnebrand totdat de verhouding kluit - kroon weer in balans is. Een van de respondenten oppert dat zonnebrandgevoelige bomen beter in grote containers kunnen worden geleverd. Een voorbeeld daarvan is het Air-Pot-systeem.

Disbalans

Erwin van Herwijnen van New Urban Standard is het hiermee eens, maar haalt daarnaast soorten aan die sowieso zonnebrandgevoelig zijn: 'Bij eik, haagbeuk en Noorse esdoorn kan de zon die op de boom staat directe zonnebrand veroorzaken, zowel bij bomen die al goed geworteld zijn als bij net aangeplante bomen. Maar de meeste scheuren door zonnebrand worden inderdaad veroorzaakt door een tijdelijke disbalans tussen de kluit en het wortelgestel na het rooien, waarbij een boom minstens 60% van zijn wortelgestel verliest', stelt hij. 'Als een boom een wateropname van 100 liter nodig heeft maar 60% van zijn wortelgestel kwijt is, gaat die boom eerst de kluit herstellen totdat hij aangeslagen is. In de periode dat er beperkt water door de transportvaten loopt, wordt de bast onvoldoende gekoeld. Je kunt de perfecte boom neerzetten op de perfecte groeiplaats, maar als hij niet genoeg water vasthoudt, kan hij verbranden. Om de boom van voldoende water te voorzien, is op tijd water geven uiteraard van het grootste belang. Een groeiplaatsconstructie waarbij automatisch in de waterbehoefte wordt voorzien, bijvoorbeeld door capillaire werking, is dan ideaal.' Van Herwijnen noemt een groeiplaatsproject op een natuurstenen plein in Leeuwarden, met Acer saccharinum en irrigatie door capillaire werking. Hier was sprake van veel reflectie door het natuursteen: 'Maar ondanks dat hadden de bomen geen last van zonnebrand. Dat ondersteunt de gedachte dat zelfs een dunne, zonnebrandgevoelige bast schadebestendig is als die gekoeld wordt door watertransport. Andersom geldt: al is een zonnebrandgevoelige stam met jute of bamboe omwikkeld, als er niet voldoende watertransport door de bast plaatsvindt, zijn dat slechts lichte vormen van bescherming en kan de stam alsnog verbranden en barsten.'

Seizoenen

Erwin van Herwijnen

'Niet alleen kennis bij vakmensen is belangrijk, ook burgers willen voorgelicht worden over zonnebrand'

Langer droog en warm

Dendroloog Maarten van Atten laat zijn gedachten gaan over groeiplaatsen met capillaire irrigatie: 'Het klimaat verandert: het is langer droog en warm, met meer zon. Hierdoor moeten we bomen meer gaan beschermen. Dat kan op een beperkt aantal unieke plekken met een groeiplaats inclusief kratten- en capillair irrigatiesysteem. Maar het overige bomenbestand moet ook gezond groot worden. Daar zullen beheerders de eerste jaren goed op moeten letten, met behulp van hun kennis en met effectieve handvatten.' Een andere respondent borduurt daarop voort: 'We moeten ons sortiment erop afstemmen voordat we lapmiddelen gaan toepassen.'

Onvoldoende vakkennis over geschikt sortiment

Sommige respondenten geven aan dat er te weinig vakkennis is over geschikt sortiment voor de betreffende groeiplaatsen, waarmee dus zonnebrand kan worden voorkomen. Volgens hen kunnen 'slechte en onware adviezen van producenten of handelaren die preventieve materialen leveren en zelfs van experts' tot problemen leiden.

Lars van der Wal, sinds ruim twee jaar bomen- en groenbeheerder bij de gemeente Haaksbergen, werkte voorheen als boomadviseur bij Bomenwacht Nederland. Daar hield hij onder andere toezicht op snoeiwerkzaamheden. Hij beaamt: 'Met het veranderende klimaat moeten we als samenleving meer kennis vergaren over soorten die hittestress- en zonnebrandtolerant zijn. Ik herinner me een groeiplaatsonderzoek door Bomenwacht in een grote gemeente, waar haagbeuk zonnebrandschade opliep ondanks de aangelegde ondergrondse groeiplaats. Dit was duidelijk de verkeerde boom op de verkeerde plaats.' Een respondent reageert daarop: 'Burgers willen daarin meegenomen worden; ze willen voorlichting over zonnebrand en over de reden waarom daartegen maatregelen worden genomen.'

Onderschatting

'Je kunt het beste het sortiment aanpassen aan klimaatverandering; dan heb je al een enorme voorsprong'

Rotterdam

De gemeente Rotterdam is al volop bezig met kennisvergaring. Ronald Loch is al meer dan 35 jaar adviseur bomen en inmiddels werkzaam op de afdeling stedelijk beheer. Hij vertelt: 'Als grote gemeente beschikken we over veel groenkennis. Zo hebben we onder meer een doortimmerd inboetproces, dat bestaat uit vaste stappen, waarbij verschillende specialisten meedenken voordat er sortimentskeuzes worden gemaakt. Die eigen kennis is noodzakelijk voor ons als grote stad, met automatisch een hoge inboet door uitval. Onze stadskwekerij kijkt mee bij projecten en komt zo te weten hoe soorten zich in de praktijk gedragen. Ook hebben we een sortimentscommissie in de gemeente, die zich onder andere bezighoudt met klimaatverandering. Bij de inkoop kan het in theorie fout gaan, maar onze inkopers, Richard Verhoef en Leon van de Breevaart, beschikken over uitgebreide kennis over sortiment en soorteigenschappen. Zij denken vandaaruit mee met de groenafdeling, zodat we gedragen besluiten kunnen nemen over alle toe te passen soorten. We houden als gemeente rekening met het veranderende klimaat, maar ook met de vele gebouwen in Rotterdam die zonlicht weerkaatsen, en met de bestrating die heel warm kan worden.' Een van de deelnemers aan de enquête merkte op: 'Er is veel kennis over goede praktijktoepassing van soorten bij stadskwekerijen. Het zou een goed idee zijn als zij kennis uitwisselen om te komen tot een lijst met best practices en die te delen met anderen.'

Stamschot snoeien

Te forse snoei en het weghalen van stamschot kan schadelijk zijn voor een boom, stellen de enquêtedeelnemers. Van der Wal knikt instemmend: 'Om te beginnen staan stammen in de natuur altijd in de schaduw. Dat geldt voor een bos, maar voor stadsbomen is het niet haalbaar, dus moet er een andere buffer tussen de stam en het zonlicht zijn. Stamschot vormt een goede buffer; de boom beschermt zichzelf daar van nature mee. Een kale stam door verwijderd stamschot kan zich herstellen, maar doet daar twee tot drie jaar over. In die periode kan de bast verbranden, waarbij rotte plekken een invalspoort zijn voor Nectria cinnabarina (meniezwammetje). Helaas willen aannemers stamschot vaak weghalen vanuit esthetisch oogpunt. Ik zou tegen hen willen zeggen: laat het alsjeblieft zitten, of ga er desnoods met een heggenschaar langs als het de verkeersveiligheid schaadt. Maar ik weet dat oude snoeigewoontes hardnekkig zijn.'
Dendroloog Maarten van Atten is het daar niet per se mee eens. 'Stamschot verwijderen hoort erbij; het levert bovendien water- en reactielot op. Het zou al beter zijn als kwekers minder opkronen. Horizontaal groeiende zijtakken werken beter en zorgen voor meer diktegroei en dus sterkere stammen.' De anonieme respondent stelt een tussenoplossing voor: 'Je kunt stamschot ook snoeien, in stappen verwijderen.'

Rol van klimaatverandering

Rigoureus opkronen

Een andere oorzaak die uit de enquête naar voren komt, is het te hoog, te frequent of te vroeg opkronen van bomen. Van der Wal is het met de respondenten eens: 'Er wordt inderdaad vaak te rigoureus opgekroond, waarbij geen rekening wordt gehouden met de minimale gezonde verhouding. Als een boom maar 5 meter hoog is, kan de opkroonhoogte niet 3,5 meter zijn! Veiligheid staat voorop, maar er moet voldoende kroon zijn voor schaduw op de stam en voor transport van water en voedingsstoffen om de boom gezond te houden. Als een vrachtwagen een zwieptak raakt, raakt er heus niemand gewond en raakt er ook niks beschadigd; zo'n takje veert wel mee. In het ergste geval wordt er een twijgje af gereden.' Van der Wal pleit ervoor dat kwekerijen alle zonnebrandgevoelige soorten beveerd aanleveren. Van Atten vindt dat geen realistische oplossing: 'Beveerd aanleveren is niet alleen commercieel oninteressant voor kwekers omdat het product duurder wordt, het is ook niet wenselijk voor alle zonnebrandgevoelige soorten. Wel voor linde, bijvoorbeeld, maar niet voor notensoorten.' De anonieme respondent redeneert: 'Beveerd aanleveren wordt pas commercieel interessant voor kwekers als afnemers ook daadwerkelijk beveerde bomen reserveren en de meerkosten ervoor over hebben.'

Maarten van Atten

Te hoog opkronen

Volgens Loch heeft snoeien op maat te maken met de eerder besproken kennis, die te vaak ontbreekt of te ver is weggezakt. 'Als ETW'ers gaan snoeien, moeten ze weten dat bomen met een dunne bast niet te hoog opgekroond moeten worden bij een snoeibeurt. Vroeger leerden wij dat standaard in de bomenploeg; we kregen op onze donder als we te hoog opkroonden. We kenden de verhouding, 1:2 of 1/3 stam en 2/3 kroon, uit ons hoofd. En als we twijfelden of als rigoureus ingrijpen vereist was, moesten we overleggen met de beheerder, die dan naar buiten kwam om de situatie in te schatten. Dit proces is onveranderd, op de poppetjes na: de uitvoerder van de wijkaannemer onderhoudt nu contact met onze toezichthouder en de objectbeheerder. We gaan daar als gemeente nog steeds voor naar buiten, inclusief ikzelf, al werk ik nu bij stedelijk beheer. Dit soort werk kun je onmogelijk vanachter een bureau doen. De snoeirichtlijnen staan ook in het Handboek Bomen. Dit is een lijvig boek met veel tekst, terwijl boomverzorgers praktijkmensen zijn die dit soort essentiële informatie niet altijd goed weten toe te passen.' Loch noemt de term boombegeleiding: 'Als de opdracht luidt: een 4 tot 6 meter takvrije stam, moet de boomverzorger dat niet zo snel mogelijk willen klaarspelen. Kroon de boom, indien mogelijk en noodzakelijk, op tot een goede kroon-stamverhouding en kom na drie jaar terug om verder op te kronen, wanneer de boom weer gesnoeid moet worden.'

Wie moeten er meer aan doen?

Oplossingen

Uit de enquête blijkt een behoefte aan verbeterde werkmethoden, zoals regelmatig inspecteren, het gebruik van beschermende middelen en meer educatie en kennisdeling over het onderwerp. De complexiteit van het probleem, waarbij de gevolgen pas na jaren zichtbaar worden, maakt het volgens de respondenten moeilijk om het snel te herkennen en aan te pakken. Ook speelt volgens hen het idee mee dat bomen makkelijk vervangbaar zijn, waarbij de waarde van groen niet altijd wordt ingezien.

Lars van der Wal

'Je moet altijd op de langere termijn denken; een boom reageert nooit de volgende dag'

Bescherming rond stam

Uit de enquête blijkt ook welke methoden er al worden gebruikt tegen zonnebrand en bastscheuren. Op één staat het omwikkelen van de stam met jute of andere materialen (50%), gevolgd door het bedekken van de stam met stamverf (37%). De effectiviteit van jute wordt door drie respondenten in twijfel getrokken; het zou het probleem verergeren en krabbende katten aantrekken: 'Je kunt jute beter vervangen door kokosmatten.' Dat laatste herkennen de desgevraagde bomenexperts niet. Van Herwijnen: 'Jute is prima en vergaat na twee jaar, mits je het niet meer dan twee maal rond de stam wikkelt. Dan kan er namelijk vocht tussen de jute en de bast komen, met schimmel tot gevolg.' Loch zag in Duitsland dat stammen van jonge bomen standaard met kalk worden ingesmeerd, wat hem effectief leek.

De anonieme boomexpert gooit de knuppel in het hoenderhok: 'Aan zonnebrand zit een commercieel circuit vast, met allerhande oplossingen, maar in principe komt het erop neer dat die boom niet op die plek hoort. Dat kun je oplossen door de boom te verplaatsen, maar daar hangt een prijskaartje aan. Om daarop te anticiperen, kun je stadsbomen op risicovolle plaatsen beter in een verplaatsbare bak zetten, of de stam bedekken met klimop. Ik zou als gemeente wel kiezen voor een eenduidige oplossing, zodat je duidelijkheid uitstraalt naar de burgers.'

Van Herwijnen is het daar niet mee eens: 'Omdat er ook stadsbomen zijn die je niet altijd op die specifieke locatie zou verwachten. Deze bomen kunnen het toch goed doen. Wel is het belangrijk dat de groeiplaats voldoet, en dat hoeft niet altijd met kunstmatige ingrepen.' Hij beaamt de bescherming die sommige respondenten zien in een optimale bodemkwaliteit. 'Vooral voldoende organische stof, een goed ontwikkeld bodemleven en goede nazorg zorgen voor een goed resultaat.'

'Voorzichtig snoeien is het beste tegen zonnebrand; beschermingsmiddelen zijn een noodgreep'

Ronald Loch

Gefaseerd snoeien en juiste plantlocatie en -richting

Zoals Loch al aanstipte met zijn opmerking over snoeibegeleiding, zien ook sommige respondenten een oplossing in gefaseerd snoeien, met name bij beuk en linde. Ook het aanpassen van de plantmethode, bijvoorbeeld met betere wortelbescherming, wordt genoemd. Uit de enquête blijkt ook dat het volgens boomverzorgers cruciaal is om bomen te planten op locaties waar ze minder blootstaan aan reflecterend zonlicht door bestrating of gebouwen.
Loch bepleit om standaard goed na te denken over de stand van de zon voordat een bepaalde soort op een plek wordt geplant. 'Kwekers letten hier ook op; anders kunnen ze geen onbeschadigd product leveren. Beheerders moeten dat ook doen en die kennis overbrengen op het plantteam. Inclusief inzicht in de manier waarop een boom zal uitgroeien, want op geen enkele boom staat een noordpijl, en ook het eindbeeld dat de ontwerper voor ogen had is vaak onbekend.' De anonieme respondent reageert: 'Dit probleem kan opgelost worden door de kweker alvast een stip te laten verven op de stam als noordpijl, die dan door de afnemer in acht kan worden genomen bij aanplant!'

Bodemkwaliteit en monitoring

Ook een verdichte bodem die de wortels verstikt werkt zonnebrand in de hand, blijkt uit de enquête. Verder wordt aangeraden om jonge aanplant de eerste jaren goed in de gaten te houden. 'Na aanplant is het essentieel om tijdens de nazorg drie jaar lang te monitoren ', zegt Loch, 'want een boom reageert nooit meteen de volgende dag. Je moet altijd op de langere termijn denken bij bomen. Als je schade op tijd ontdekt door scherpe monitoring, is het mogelijk om maatregelen te nemen en uitbreiding van de schade te beperken.'

Meer onderzoek, voorlichting en ondersteuning

De enquêteresultaten laten duidelijk zien dat er behoefte is aan een gestructureerde aanpak van zonnebrand en bastscheuren. Men wil meer onderzoek naar preventieve maatregelen, meer trainingen en workshops over het onderwerp en duidelijke richtlijnen en protocollen. Daarnaast pleiten de respondenten voor subsidie op beschermende middelen en technieken, zodat duurzamere oplossingen toegepast kunnen worden. De meerderheid van de respondenten (57%) is bereid om nieuwe technieken of maatregelen te proberen, zelfs als die extra kosten met zich meebrengen.
'Het onderzoek moet zich richten op kennis die in de praktijk is opgedaan en moet worden afgestemd op behoeften die gemeentes afzonderlijk of gezamenlijk hebben', verklaart de anonieme respondent. 'Daarvoor kan elke gemeente een werkgroep oprichten, voordat aan de wetenschap wordt voorgelegd wat ze precies onderzocht willen hebben. Zelf de handschoen oppakken is heel belangrijk.'

'Zelf de handschoen oppakken is heel belangrijk'

New Urban Standard Bomenwacht Nederland

LOGIN   met je e-mailadres om te reageren.

REACTIES

Tinka Chabot eigenaar | s-kwadraat snoei-advies Arnhem maandag 2 juni 2025 ik ben het volledig met dit artikel eens dat bomen zorgvuldiger behandeld moeten worden en met verstand van zaken. Wat me wel opvalt bij boomkwekers dat het bijna onmogelijk is om een boom met een goede H/D-verhouding te kopen. Hele lange stammen met nauwelijks zijtakken, maar een plukje groen bovenop. En dat geldt ook of vooral voor particulieren. Wat ook vergeten wordt is dat bij bomen die getopt worden, er ook zonnebrand kan ontstaan op de horizontale takken. Ik kom dat regelmatig tegen, helemaal bij coniferen, al verwacht bijna niemand dat. Nog een prangende reden om bomen nooit te toppen.

Jos Bos woensdag 4 juni 2025 Met Jos Bos IVN, Een goed paspoort voor bomen lijkt mij zinvol waarin ook aangegeven word ,, onverenigbaar" en wat de noord en zuidkant is ivm de dan bestaande duw en trekwortel in wording is, ook de zuidkant bast ontwikkeling wat plus punt oplevert bij de tweede nieuwe groei plaats. Ik zie veel stamvoet betreding en geen beschermings paaltjes tegen betrekking, het zou zeer gunstig zijn tegen zonnebrand struik beplanting en of basteigen begroeing! Wb jute, leest het onderzoek wat in het blad Tuin en Landschap stond enige jaren terug! Echt verhelderend, geen jute op de bast zelf, zelfs warmer dan zonder!

download artikel

Tip de redactie